بررسی تبعات همراه نبودن شهروندان با شهرداری‌ها

آیت ماندگار- به گفته بسیاری از گردانندگان شهر‌های کوچک و بزرگ کشور، درآمد پایدار سهم کمی در بودجه سالانه شهرداری‌ها دارد. شهرداری اصفهان که به ادعای مدیران نظام اداری-مالی آن باید الگوی سایر شهرداری‌ها باشد تنها ۲۰ درصد از درآمد خود را در سال ۱۴۰۲ از محل درآمد‌های پایدار تامین کرده است. در تبریز دو رقم متفاوت از درصد پایداری درآمد شهرداری ارائه شده است. به گفته رییس شورای شهر تبریز تنها ۱۰ درصد بودجه از درآمد‌های پایدار بوده است، اما شهردار تبریز می‌گوید ۲۵ درصد درآمد‌های شهرداری پایدار است. نتایج یک مطالعه دانشگاهی که به سفارش شورای عالی شهرسازی تهیه شده نیز نشان می‌دهد سهم درآمد حاصل از انواع عوارض ساخت و ساز در بودجه‌های سالانه اصفهان، مشهد و شیراز به ترتیب ۸۲؛ ۹۴ و ۹۱ درصد بوده است.

درآمد پایدار به معنای ایجاد یک نظام مالی مستدام برای شهرداری است. درآمدی که شاخصی برای توسعه شهری متوازن است. شهرداری برای داشتن درآمد پایدار باید از منابع متنوعی استفاده کند. منابعی که شهرداری همواره بتواند روی درآمد آن حساب کند و ناچار نباشد برای تامین هزینه‌های خود بخشی از اموال و داشته‌های خود را واگذار کرده و یا خود را مدیون سازد. در قانون «درآمد پایدار و هزینه شهرداری‌ها و دهیاری‌ها» عوارض محلی و کارمزد خدمات به عنوان دو نوع درآمد پایدار برای شهرداری‌ها پیش‌بینی شده است. عوارض محلی وجوهی است که شهرداری بابت استفاده شدن از فضای شهری دریافت می‌کند؛ نظیر اجاره دادن فضای شهری به شرکت‌های تبلیغاتی. کارمزد خدمات نیز بهایی است که اشخاص حقیقی و حقوقی بابت دریافت خدمات از شهرداری پرداخت می‌کنند. نظیر هزینه پارکینگ‌های عمومی در سطح شهر. اما واقعیت موجود در شهرداری‌های کشور نشان می‌دهد که این درآمد‌ها کفاف هزینه‌های شهر را نمی‌دهد، زیرا یا این درآمد با ظرفیت اقتصادی شهروندان متناسب نیست و در نتیجه محقق نمی‌شود یا آنقدر هزینه‌ها گزاف است که این میزان درآمد کفاف نمی‌دهد و در نتیجه شهرداری مجبور است برای جبران کسر بودجه خود به سراغ درآمد‌های ناپایدار از جمله شهر فروشی برود.

با وجود اینکه درصد بالایی از درآمد‌های شهرداری‌ها در ایران ناپایدار است، اما تلاش‌های زیادی نیز برای افزایش درآمد‌های پایدار شهرداری‌ها در جریان است؛ از حمایت‌های قانونی از سوی مجلس تا کمک‌های مالی و فنی دولت به شهرداری‌ها برای سرمایه‌گذاری روی پروژه‌های زود بازده تا پژوهش‌های دانشگاهی برای شناسایی موانع ساختاری شهرداری‌ها برای رسیدن به درآمد پایدار. برخی از همین پژوهش‌ها نشان می‌دهد مشکلات مالی، تشکیلاتی و سازمانی شهرداری ها، ضعف تخصصی مدیران شهری و همچنین کمبود نیروی انسانی ماهر در کنار مسایل قومی و فرهنگی موانع جدی پیش روی برای رسیدن به درآمد پایدار است.

رسیدن به درآمد پایدار یک پروسه است و با توجه به جغرافیا، وسعت، جمعیت فرهنگ و سبک زندگی در هر شهر می‌تواند متفاوت باشد. یک پژوهش منتشر شده در فصلنامه مدیریت راهبردی سال ۱۴۰۲ این موضوع را در چند شهرداری بررسی کرده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد هر شهر شرایط ویژه خود را برای رسیدن به درآمد پایدار دارد. برخی از شهر‌ها به طور مثال جاذبه‌های گردشگری دارند و می‌توانند از آن طریق درآمدزایی کنند. برخی دیگر در جوار مناطق ویژه اقتصادی قرار دارند و از مزایای خدمات صنعتی و بازرگانی در مناطق آزاد استفاده می‌کنند. در کلان شهر‌ها با وجود این که به نظر می‌رسد منابع درآمدی بسیاری به لحاظ تراکم جمعیت وجود دارد، اما به همان میزان مشکلات شهری و هزینه‌های گزاف نیز چالشی برای رسیدن به درآمد پایدار است.

در مقابل شهر‌های نوپا و کم جمعیت هنوز برای ایجاد درآمد پایدار با کمبود منابع روبرو هستند. از این رو می‌توان گفت یکی از راهکار‌های موثر در افزایش درآمد‌های پایدار، استفاده بهینه از منابع موجود در شهر است که می‌تواند درآمد پایدار ایجاد کند.

علاوه بر این، افزایش شفافیت و مشارکت شهروندان در فرآیند‌های تصمیم‌گیری محلی می‌تواند باعث افزایش اعتماد شهروندان به شهرداری و همچنین بهبود مدیریت مالی شهری شود. با وجود این که رسیدن به درآمد پایدار در هر منطقه از شرایط خاصی پیروی می‌کند مشارکت شهروندان برای تامین درآمد پایدار اصل مشترکی است که همه جا حاکم است. شاید گفته شود شهروندان با پرداخت مالیات و عوارض به طور مستقیم در ایجاد درآمد پایدار برای شهرداری نقش دارند که البته سخن درستی است. افزایش آگاهی شهروندان در مورد نقش و اهمیت مالیات و عوارض شهری و ارتقاء فرهنگ پرداخت مالیات و عوارض به عنوان یک وظیفه شهروندی می‌تواند به افزایش درآمد‌های شهرداری‌ها کمک شایانی کند. اما این همه نقشی نیست که شهروندان می‌توانند برای ثروتمند ساختن شهر خود از طریق مسیری سالم ایفا کنند. نایب رئیس شورای شهر اصفهان این نقش را به خوبی ترسیم کرده است.

به باور وی «اگر شهرداری بتواند با شهروندان هم‌زبان شود و برای پیشبرد طرح‌ها و پروژه‌های شهری از مشارکت آن‌ها استفاده کند و شهروندان نیز این مشارکت را بپذیرند و به شهرداری اعتماد کنند، به‌طور قطع سرمایه بالایی در کنار بودجه شهرداری قرار می‌گیرد که می‌تواند چرخ توسعه اصفهان را هموار سازد.» از این رو ایجاد سیاست‌ها و برنامه‌هایی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خصوصی به منظور انجام پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ی شهری نیز از دیگر راهکار‌های مهم در این زمینه است. سخن این مقام اصفهانی را می‌توان به همه شهرداری‌ها تعمیم داد، اما این اعتماد چگونه حاصل می‌شود؟ شهروندان تنها با مشارکت فعال در فرآیند‌های تصمیم‌گیری محلی است که می‌توانند بر برنامه‌ها و پروژه‌های شهری تأثیر داشته باشند و اطمینان حاصل کنند که منابع شهر به نحو بهینه استفاده می‌شوند.

به قول نایب رییس شورای شهر اصفهان شهرداری باید ثابت کند با بسترسازی برای درآمدزایی از پروژه‌های شهری در فضایی شفاف در سایه چتر قانون به ذی‌نفعان خود، امکان رشد و پیشرفت را برای شهر فراهم می‌کند. شهرداری اصفهان البته در این زمینه گام‌هایی برداشته است و قرار است ۱۷ درصد بودجه شهر اصفهان از محل سرمایه‌گذاری‌های مردمی در پروژه‌های شهری تامین شود. به گفته رییس کمیسیون گردشگری شورای شهر اصفهان حدود ۳۰۰۰ میلیارد تومان از پروژه‌های شهری در اصفهان متعلق به سرمایه‌گذاری بخش خصوصی است. پروژه‌هایی که اکثر آنان در حوزه ساخت و ساز اماکن مسکونی، تجاری و گردشگری است. برای ایجاد یک نظام مالی مستدام در شهرداری‌ها، لازم است که برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت به همراه سیاست‌های مدیریتی مناسب در نظر گرفته شود. همچنین، برنامه‌ریزی مالی باید به‌گونه‌ای باشد که شهرداری بتواند منابع مالی خود را با تغییرات مختلف در بازار و اقتصاد، تطبیق دهد. توسعه مهارت‌ها و توانمندی‌های مدیران شهری در زمینه مدیریت مالی و برنامه‌ریزی استراتژیک نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

ایجاد برنامه‌های آموزشی و پژوهشی برای افزایش دانش و تجربه مدیران شهری می‌تواند به بهبود کارایی و کارآمدی در اداره مالی شهرداری‌ها کمک کند و در نتیجه به افزایش درآمد‌های پایدار آنان منجر شود. این رویه البته نمی‌تواند یک سویه باشد. آگاهی، دغدغه و مشارکت شهروندان نسبت به میزان درآمد و هزینه شهر و تلاش برای کاهش هزینه‌ها وافزایش درآمد‌ها نقش موثری در افزایش درآمد‌های پایدار شهرداری دارد.